W ramach reformy państwa, 150 lat temu powstał powiat limanowski

Czytaj dalej
Michał Wójcik

W ramach reformy państwa, 150 lat temu powstał powiat limanowski

Michał Wójcik

Cesarz Franciszek Józef, po przegranych wojnach poszedł na ustępstwa wobec Polaków. Pewne instytucje i organizacje, które powstały w czasach austriackich, działają jeszcze do dziś.

W 2017 r. przypada symboliczna 150. rocznica uzyskania autonomii przez Galicję w ramach Monarchii Austro-Węgierskiej, związana ze słynnym rozporządzeniem cesarza Franciszka Józefa I. Był to jednak tylko jeden z wielu aktów prawnych wydanych w latach 1860 - 1873, który przebudowywał ustrój całego państwa w tym samorządu.

W dzisiejszym wydaniu „Tygodnika Ziemia Limanowska” prezentujemy w zarysie powstanie i dzieje powiatu limanowskiego do wybuchu I wojny światowej.

Powstanie powiatu

Obecna struktura i status powiatu limanowskiego zostały określone w ramach reformy administracyjnej państwa z 1999 r.

Powiat limanowski z siedzibą w Limanowej zajmuje powierzchnię 951,96 km2, zamieszkuje go około 130 tys. osób (2016 r.). W jego skład wchodzą dwa miasta - Limanowa i Mszana Dolna oraz dziesięć gmin wiejskich Limanowa, Laskowa, Słopnice, Tymbark, Jodłownik, Kamienica, Dobra, Mszana Dolna, Niedźwiedź i Łukowica.

Duża część dziedzictwa powiatu pochodzi jednak z czasów galicyjskich; wymieńmy choćby tradycje obrębów ewidencyjnych - włącznie z gminą katastralną, a także znaczna część szkół podstawowych, ochotniczych straży pożarnych, Galicyjska Kolej Transwersalna czy obecna droga krajowa nr 28 (dawna droga „cesarska” ukończona w 1851 r.).

Po klęsce Austrii w wojnie z Francją i Piemontem w 1859 r. a następnie z Prusami w 1866 r. wzmocniły się naciski na rząd wiedeński w kwestii polsko - austriackiej ugody. Dążono do uzyskania autonomii politycznej i kulturalnej, a także wprowadzenia języka polskiego do administracji.

W latach 1865 - 1867 przeprowadzono w Galicji reformę samorządową, która znosiła podział na sześć cyrkułów i reorganizowała sieć 74 ustanowionych w 1854 r. powiatów sądowych - w tym limanowskiego.

Jeszcze pod koniec XIX wieku powiat limanowski zajmował nieco mniejszą niż obecnie powierzchnię (944,35 km2) i był podzielony na 90 gmin politycznych i 92 gminy katastralne, ponieważ według ówczesnego prawa samorządowego niemal każda miejscowość stanowiła osobny obręb ewidencyjny.

Cechą charakterystyczną tamtego podziału było wydzielenie tzw. obszarów większej własności (niem. Gutsgebeite). W 1895 r. powiat zamieszkiwało około 73 tys. osób, czyli około 3/5 obecnej populacji.

Zgodnie z ustawą z 3 lipca 1896 r. na terenie powiatu limanowskiego znajdowały się dwa tzw. miasteczka: Limanowa i Tymbark (Tymbark utracił prawa miejskie w 1931 r. Przypomnijmy, że Mszana Dolna odzyskała prawa miejskie dopiero w 1952 r.).

Powiat limanowski był jednym z najuboższych powiatów w Galicji Zachodniej

Urzędy miejskie Limanowej i Tymbarku zapewniały etat burmistrzowi z zastępcą, sekretarzowi, lekarzowi, policjantom i stróżom nocnym. Główne organy powiatowe, których idea przetrwała do dziś to starostwo powiatowe (organ centralny) oraz rada powiatowa, której część członków pochodziła z wyboru powszechnego. C.K. Starostwo w Limanowej posiadało następujące agendy: dwa sądy powiatowe w Limanowej i w Mszanie Dolnej, oddział budowniczy, oddział podatkowy i dwa urzędy podatkowe.

Rada powiatowa i sądy

Tymczasem rada powiatowa - jak czytamy w Schematyzmie Galicyjskim - składała się z 26 członków i była zasilana członkami czterech grup społecznych: z grup większych posiadłości, z grupy gmin miejskich, z grupy większej posiadłości oraz z grupy gmin wiejskich. Odpowiednikiem zarządu powiatu był wydział powiatowy, którego wieloletnim prezesem był Tadeusz Romer z Jodłownika. Dodajmy, że powiat limanowski wraz z nowotarskim stanowił wspólny okręg wyborczy do galicyjskiego Sejmu Krajowego we Lwowie.

Od 1883 r. w obrębie powiatu limanowskiego funkcjonowały dwa sądy, a zasięg tzw. sądów powiatowych stanowił najważniejszą jednostkę pomocniczą samorządu.

W wydaniu „Gazety Lwowskiej” z 11 kwietnia 1883 r. czytamy, że „wchodzi w życie rozporządzenie C.K. ministerstwa sprawiedliwości z dnia 23 marca 1883 r. nr 4559 względem ustanowienia sądu powiatowego w Mszanie Dolnej w Galicji”.

Sądy powiatowe w Limanowej i Mszanie Dolnej podlegały C.K. sądowi obwodowemu w Nowym Sączu, a ich wybitniejsi pracownicy zasilali także etat osobowy sądu okręgowego w Krakowie i C.K. prokuratorii państwa.

Sądy powiatowe w Limanowej i Mszanie Dolnej utrzymywały stały etat dla sędziów, adiunktów, kancelistów i woźnych. Do sądów przydzieleni byli notariusze i publiczni adwokaci, a działalność majątkowa była rozliczana w miejscowych urzędach podatkowych.

Bieda galicyjska

Powiat limanowski był jednym z najuboższych w Galicji Zachodniej (obejmującej mniej więcej terytorium obecnego woj. małopolskiego i podkarpackiego).

Ludność utrzymywała się z uprawy żyta, rzepaku i hodowli, nie licząc Limanowej i Mszany Dolnej - utrzymywał się bardzo niski współczynnik zatrudnienia przemysłowego i rozdrobnienie gospodarstw rolnych związane z tak zwaną „biedą galicyjską”, przez którą nazwę prowincji przekręcano na „Golicja i Głodomoria”. Wszystko to skutkowało znacznym odpływem siły ludzkiej i emigracją do Stanów Zjednoczonych, Brazylii czy Argentyny.

Dopiero po I wojnie światowej nastąpiło w regionie pewne ożywienie gospodarcze: za wsparciem związanego mocno z Limanową ówczesnego wiceministra spraw wewnętrznych Józefa Becka (wcześniej sekretarza powiatowego w Limanowej) organizowano wzorcowe hodowle bydła. Inż. Józef Marek promował nowoczesne sadownictwo, choć dodajmy, że jeszcze podczas I wojny światowej szkółki sadownicze w powiecie wyprodukowały ponad 70 tys. drzewek owocowych. Od lat 20. XX w. popularność zdobywał spółdzielczy ruch kasowy.

Industrializacja

W Sowlinach pod Limanową w latach 1907 - 1909 wybudowano Rafinerię ropy naftowej. Zrobiła to francuska spółka, która w 1909 r. uruchomiła produkcję. Limanowa należała wówczas do krakowskiego starostwa górniczego, grupującego w kartel m.in. kopalnie soli.

Pod koniec XIX w. w Mszanie Dolnej z kolei powstały fabryka mebli giętkich, fabryka konserw rybnych i tartaki. W tym czasie działały w Limanowej browar Marsów, cegielnia i tartak.

W latach 1884-1885 uruchomiono 577 km linii kolejowej w tym całość trakcji na terenie powiatu limanowskiego (77 km) oraz dworce kolejowe w Mszanie Dolnej, Kasinie Wielkiej, Dobrej, Tymbarku, Limanowej, Pisarzowej i Męcinie.

Napływ ludności wiązał się ze szczególnym ruchem ludności żydowskiej. Dla przykładu, w 1895 r. w Limanowej mieszkało około 1,6 tys. osób, z czego 1/3 była wyznania mojżeszowego, natomiast w Mszanie Dolnej w 1921 r. na 3 tys. mieszkańców, ponad 400 stanowili Żydzi. W drugiej połowie XIX w. nastąpił w całej Galicji znaczący rozwój szkolnictwa publicznego związany z osobą prof. Józefa Dietla.

Na podstawie ustawy z 23 czerwca 1873 r. zorganizowano sieć rad szkolnych okręgowych i uporządkowano status szkół.

Za tydzień w następnej części artykułu przedstawimy kilka błyskotliwych karier i życiorysów, które wpłynęły na rozwój powiatu przed 1918 r.

Michał Wójcik

Dodaj pierwszy komentarz

Komentowanie artykułu dostępne jest tylko dla zalogowanych użytkowników, którzy mają do niego dostęp.
Zaloguj się

Polska Press Sp. z o.o. informuje, że wszystkie treści ukazujące się w serwisie podlegają ochronie. Dowiedz się więcej.

Jesteś zainteresowany kupnem treści? Dowiedz się więcej.

© 2000 - 2023 Polska Press Sp. z o.o.